Akte
Motorflugzeuge Nat. Luftfahrt-Schule Private Sportflieger
* N.V. Nationale Luchtvaartschool
* N.V. KLM
In LUCHTVAARTKENNIS 1996/2 heb ik het dokument van Feldluftpark Holland
gepubliceerd waarin een opsomming van de Nederlandse vliegtuigen werd
gegeven met de mate waarin ze geschikt bevonden werden/waren
voor de NSFK.
Via Marcel Hogenhuis van de Stichting Historische Werkgroep Vliegveld Venlo
en Wouter Boom die onderzoek doet naar de activiteiten van prins Bernhard vlak
na de oorlog op Soesterbergkwam ik in het bezit van nog veel meer gegevens
over
de Duitse aktiviteiten op dit terrein.
Beiden hebben research gedaan in het Bündes-Militär Archiv te Freiburg
en hebben daar bovengenoemd dossier gevonden. Het betreft om precies te zijn
RW37/71 Akte Motorflugzeuge Nat. Luftfahrt-Schule, Private Sportflieg
Uit dit dossier komt onderstaande informatie.
Hierbij zal ik niet proberen er een 'lopend verhaal' van te maken maar me
beperken tot een opsomming van de dokumenten met hun inhoud.
* Een brief d.d. 12-7-1940 van Fl.Ing.a.Kr. Sachsenberg aan de
Wehrmachtsbefehlhaber in den
Niederlanden (W.B.Nd.)
De heer Sachsenberg deelt hierin mede dat hij, na ruggespraak met Oberstleutnant
Veltjesn, op Soesterberg gezocht heeft naar de PH-VYG van de NLS maar deze niet
heeft kunnen vinden.
Ook het aanwezige personeel kon hem niet wijzer maken.
Van de PH-AIV en PH-DSA wist hij te vertellen dat ze te Ypenburg op een boot
geladen waren.
Hij stelt voor om deze vliegtuigen als ze aangetroffen worden aan de betreffende
eigenaren terug te geven omdat ze toch niet geschikt zijn als opleidings- dan
wel verbindingstoestel.
Mochten ze al eventueel door de Luftwaffe gevorderd zijn, dan stelde hij voor
om de eigenaren schadeloos te stellen “wie dies bei der Uebernahme von
Kraftfahrzeugen geschehen ist”.
* Een brief d.d. 14-8-1940 van Abtlg.II/Flugbereitschaft aan Luftgau Holland
(L.g.H) betreffende "Flugzeuge Holländischer Sportflieger, die nicht
beschlagnehmt wurden".
Hierin wordt gezegd dat de laatste tijd Nederlandse eigenaren herhaaldelijk
verzochten om de toezegging dat toestellen die gedemonteerd en buiten een vliegveld
waren opgeslagen niet in beslag genomen
zouden worden.
Om een indruk te krijgen om welke toestellen dat dan wel ging, was aan de NLS
gevraagd een opgave te doen van betreffende vliegtuigen.
Er werd voorgesteld de 26 opgesomde toestellen, voor zover niet interessant voor
de Luftwaffe, bij elkaar te brengen en gezamenlijk op te slaan.
Het onderhoud kon dan door het NLS-personeel geschieden dat toch al zorg droeg
voor het onderhoud van de resterende NLS-vloot.
Hiermee kon het toezicht op deze vliegtuigen ook
doelmatiger plaatsvinden.
* De NLS-lijst.
Reg. Type Eigenaar
PH-AJS Bird L. Müller, Stationsplein 18, Almelo
Opgeslagen: Stationsplein 18, Almelo
PH-KGH Schelde S 12 H.Th.van Marken, Emmalaan 11, Baarn
Opgeslagen: Garage de Waal, Amsterdam
PH-LFK Klemm L 25 F.J. Koch, Quellijnstraat 57, Amsterdam
Opgeslagen: Quellijnstraat 98, Amsterdam
PH-WPK Wiley Post F.J. Koch, Quellijnstraat 57, Amsterdam
Opgeslagen: Quellijnstraat 98, Amsterdam
PH-ATB Puss Moth A.M. Noordenbos, Langestraat 31, Enschede
Opgeslagen: Langestraat 31, Enschede
PH-AMN Puss Moth A.M. Bauling, Everh. V. Reydtstraat 43, Deventer
Opgeslagen: Flugplatz Teuge
PH-CEG D.H. Moth A.M. Bauling, Everh. V. Reydtstraat 43, Deventer
Opgeslagen: Flugplatz Teuge
PH-AJI D.H. Moth A.M. Bauling, Everh. V. Reydtstraat 43, Deventer
Opgeslagen: Flugplatz Teuge
PH-ARI Taylor Cub H.S. Heijmans, Keizersgracht 431, Amsterdam
Opgeslagen: Jachthaven Kersken, Kudelstaart
PH-ATM Scheldemeeuw Kon.Mij. “De Schelde”, Vlissingen
Opgeslagen: Jachthaven Kersken, Kudelstaart
PK-WDR Hornet Moth W.D. Rous, Keizersgracht 431, Amsterdam
Opgeslagen: Colijn, Aalsmeerweg, Haarlemmermeer
PH-HCA Percival Gull H.M. Schmidt Crans, Stationsdwarsstr. 2, Utrecht
Opgeslagen: Meelfabriek Koechlin, Prinses Mariannelaan 326, Voorburg
PH-APA Klemm L 26a Zeeuwsche Ver. v. Luchtvaart, Koudekerke
Opgeslagen: Hotel Schuttershof, Middelburg
PH-ARS D.H. Moth J. Luijmes, Amsterdam
Opgeslagen: Garage Morsch, Nieuwe Meerdijk 140,Badhoevedorp
PH-ASU D.H. Moth A.D. de Koster, Pr. Mariannelaan 326, Voorburg
Opgeslagen: Meelfabriek Koechlin, Prinses Mariannelaan 326, Voorburg
PH-ATL Puss Moth J. Tempelman, Gronauschestr. 12, Enschede
Opgeslagen: Garage Avon, Borstelweg, Enschede
PH-AIB Pander N. Hazewinkel, Stalstraat 5, Groningen
Opgeslagen: A. Korteweg, “De Kooikamp”, Glimmen
PH-ATH Percival Vega Gull Tj. Bendien, Sportlaan 6, Almelo
Opgeslagen: Garage Avon, Borstelweg, Enschede
PH-JAC Puss Moth (Ist kürzlich verkauft worden, Käufer unbekannt)
Opgeslagen: Keine Nachricht angekommen.
PH-AJE D.H. Moth Eindhovensche Aero Club, Mauritsstraat 8, Eindhoven
Opgeslagen: Keine Nachricht angekommen.
PH-AIX Pander J. Bovée, Halsteren
Opgeslagen: Keine Nachricht angekommen
PH-APN Koolhoven FK 46 NV NLS, Weteringslaan 13, Wassenaar
Opgeslagen: Garage Bengsch, Westvlietweg 122, Voorburg
PH-FKA Koolhoven FK 46 NV NLS, Weteringslaan 13, Wassenaar
Opgeslagen: Garage Morsch, Nieuwe Meerdijk 140, Badhoevedorp
PH-AIA Pander NV NLS, Weteringslaan 13, Wassenaar
Opgeslagen: Garage Morsch, Nieuwe Meerdijk 140, Badhoevedorp
PH-AJZ Koolhoven FK 41 NV NLS, Weteringslaan 13, Wassenaar
Opgeslagen: Garage Morsch, Nieuwe Meerdijk 140, Badhoevedorp
PH-FDK Leopard Moth NV NLS, Weteringslaan 13, Wassenaar
Opgeslagen: Garage Morsch,
Nieuwe Meerdijk 140,
Badhoevedorp
* Een brief d.d. 14-8-1940 van W.B.Nd. aan de NV NLS over bovenstaande lijst:
“Der Eingang Ihres Schreibens vom 6 August wird bestätigt. Für weitere Veranlassung
ist das Schreiben sowie die Liste der Sportflugzeuge an Luftgau Holland gegeben
worden, der sich in dieser angelegenheit direkt mit Ihnen ins Benehmen setzen wird”.
* Brief d.d. 19-8-1940 van L.g.H. aan de NV NLS waarin toestemming verleend wordt
“zur Instandsetzung der sechs Sportflugzeuge der Nationalen Luchtvaartschool in
dem Versuchslaboratorium der Bataafschen Petroleum Mij Gesellschaft in Delft”.
Hierbij werd uitdrukkelijk verboden ze elders onder te brengen en ermee te vliegen.
En om deze “missbräuchliche Benutzung” te verhinderen werd zelfs verboden de vleugels
aan de rompen te bevestigen!
De Luftgau Holland moest van de betreffende vliegtuigen een opgave ontvangen inhoudende
het Bewijs van Inschrijving, Type, Constructienummer, Motortype en het c/n van deze motor.
* Brief d.d. 19-8-1940 van L.g.H. aan het Ministerie van Waterstaat/Luchtvaartdienst.
In de door de NLS opgestelde lijst worden ook de PH-WPK en PH-WDR genoemd.
Die waren echter niet meer ingeschreven en men wilde weten of deze toestellen misschien
elders ingeschreven werden en of er eventueel nog meer niet ingeschreven toestellen
in Nederland aanwezig waren.
Bovendien wordt gevraagd naar de verblijfplaats van de PH-AIX van de heer Bovée.
Opmerkelijk is dat hier dus de verschrijving PH-WDR i.p.v. PK-WDR voor het eerst
opduikt en dat niet om de verblijfplaats van de PH-JAC en PH-AJE wordt gevraagd.
Ook wordt in de brief geconstateerd dat de hen bekende Nederlandse
“Luftfahrzeugstamrolle” begon met PH-ACT en eindigde met PH-VYG terwijl niet teruggekomen
wordt op de onbekende verblijfplaats van de laatste.
* Brief d.d. 21-8-1940 van L.g.H aan de W.B.Nd.
Hierin wordt medegedeeld dat aan de Luchtvaartdienst opdracht is gegeven
“eine Veränderung im derzeitiger Unterstellraum ohne besondere Genehmigung des
Luftgaukommandos Holland nicht vorzunehmen”.
Het werd toch beter geacht de toestellen te laten waar ze op dat moment opgeslagen waren.
Wèl werden de houders der vliegtuigen er persoonlijk voor verantwoordelijk gesteld dat
ze daar ook bleven.
Onderhoud zou op deze manier ook goed verzekerd zijn.
En ook de controle zou zo goed uitgevoerd kunnen worden.
L.g.H. verzoekt dan ook aan W.B.Nd. om instemming met deze regeling.
* Brief d.d. 26-8-1940 van de W.B.Nd. aan L.g.H. met een aanvulling op de NLS-lijst
van 14-8-1940.
PH-JAO Puss Moth C. Sipkes, Thierenskade 132, Rijswijk
PH-AJE Unbekannt Aero Club
* Brief (d.d. 28-8-1940) van NV NLS aan L.g.H. waarin de NLS dank zegt voor de
toestemming hun zes vliegtuigen onder zich te mogen houden.
Tevens deelt de NLS mede dat “Morgen werden wir das Flugzeug PH-APN, Koolhoven FK 46,
Nummer 4610, Motor Gipsy Major Nr. 5638, von Westvlietweg 122, Voorburg nach unserer
Instandsetzungswerkstätte zu Delft bringen. Wir werden mit der Instandsetzung dieses
Flugzeuges anfangen”.
* Brief d.d. 2-9-1940 van NV NLS aan L.g.H.
Het is niet handig om vijf toestellen in Garage Morsch te Badhoedorpop te slaan en ze
voor onderhoud steeds naar de werkplaats in het BPM-proefstation in Delft te moeten
transporteren.
Er werd toestemming gevraagd de toestellen als volgt in de buurt van Delft op te slaan:
PH-AIA en PH-ARS bij Garage Bengsch, Westvlietweg 122 te Voorburg
PH-FKA, PH-FDK en PH-AJZ in Meelfabriek Koechlin, Prinses Mariannelaan 326 te Voorburg
* Brief 27-9-1941 van NV NLS aan L.g.H.
Wij gaan het vliegtuig PH-FKA verplaatsen van Schinkeldijk 140 verplaatsen naar Proef-
station B.P.M.. Koolhoven F.K.46, Werknr. 4603, Motor Gipsy Major 5685.
PH-APN is nog niet klaar en blijft in het Proefstation, PH-FDK en PH-AJZ worden maandag
30/9 naar Meelfabriek Koechlin verplaatst.
NB. Mij (HD) is dat adres Schinkelsdijk 140 niet duidelijk, vgl. brief 2-9-1940 hierboven.
* Brief d.d. 10-10-1940 van NV NLS aan L.g.H.
Inmiddels is de verblijfplaats van de PH-AIX bekend geworden, het toestel staat in een
schuur van de heer Bovee in het dorp Slikkenburg, vlak bij Halsteren.
* Ene Otto Krause heeft kennelijk ‘verklapt’ dat in een garage te Voorburg twee
vliegtuigen verstopt zijn. De ‘klikbrief’ is niet aanwezig, wèl de reactie (d.d. 7-1-1940)
van Abt.II/Flugbereitschaft:
“Dem Otto Krause dürfte somit irgend eine Belohnung nicht zustehen, da es sich um
ordnungsgemäss gemeldetes Fluggerät handelt”.
Het betrof dus de PH-AIA en PH-ARS.
* Brief d.d. 8-1-1941 NV NLS aan L.g.H.
Begin januari 1941 was de PH-APN klaar en werd naar Garage Bengsch gebracht,
terwijl de PH-ARS op zijn beurt naar de werkplaats werd gebracht.
* Brief d.d. 30-1-1941 NV NLS aan L.g.H.
Ook de PH-FKA was klaar, de romp werd naar Koechlin gebracht, de vleugels bleven
opgeslagen in het proefstation.
* Brief d.d. 26-2-1941 NV NLS aan L.g.H.
Eind februari werd de PH-FDK van Koechlin naar B.P.M. station Delft gebracht om
onderhanden genomen te worden.
* Twee verklaringen van overdracht, beide d.d. 14-5-1941.
De PH-WPK en de PH-LFK werden allebei door de eigenaar F.J. Koch overgedragen
aan Kühn, Obfw. Feldpost Nr. L. 30309.
Uit latere stukken blijkt dat ook deze toestellen in beslag genomen waren.
Op 5 mei 1941 ontsnapten Leegstra en Vos met een Fokker G-1 naar Engeland.
Als reactie hierop namen de Duitsers alle privé-vliegtuigen in beslag.
De rest van het dossier gaat over de gevolgen hiervan voor de individuele
vliegtuigeigenaren en met name over de financiële afhandeling.
* Brief d.d. 29-5-1941 van KNVvL aan L.g.H.
Hierin wijst de KNVvL erop dat aan de eigenaren geen bewijs van inbeslagname
is afgegeven, en suggereert om dat d.m.v. een collectieve verklaring alsnog te doen.
Ook attendeert de KNVvL op het verhoogde risico dat deze vliegtuigen lopen als ze
op een vliegveld opgeslagen zouden zijn en dat dergelijke risico’s ongetwijfeld
niet door de normale verzekeringen zullen worden gedekt.
Behalve de vliegtuigen werden ook nog andere zaken in beslag genomen:
- van de heer H.Th. Van Marken een Gipsy Major motor
- van de NV NLS een Gipsy major motor, een Gipsy I motor, 32 vliegtuiginstrumenten,
oude motor onderdelen, een partij oude banden, een compleet FK 46 wiel, twee
lege olievaten, drie propellers, een compleet onderstel van een Taylor Cub,
een onderstel van een door oorlogsgeweld vernield vliegtuig.
De KNVvL vroeg om teruggave van deze laatste zaken omdat ze voor de eigenaren
zeer waardevol waren en eigenlijk buiten de kwestie van de vliegtuigen gehouden
konden worden.
* Brief d.d. 3-6-1941 van NV NLS aan L.g.H.
De NLS vraagt om teruggave van hun door oorlogsgeweld beschadigde toestellen.
Hierbij werd (natuurlijk) niet om de complete vliegtuigen gevraagd maar vroegen ze
om de te repareren rompen en vleugels afzonderlijk en om de beurt te mogen repareren.
Indien het verzoek ingewilligd zou kunnen worden “dann möchten wir am liebsten zuerst
den Rumpf des PH-FDK, weil wir daran beschäftigt waren, zurückhalten”.
E.e.a. gaf de NV NLS de mogelijkheid het personeel dat in sommige gevallen al jaren
bij haar werkzaam was, in dienst te houden.
* Brief d.d. 13-6-1941 van Feldluftzeuggruppe Holland aan de KNVvL.
Deze brief was een reactie op het schrijven aan L.g.H. d.d. 29-5-1941.
Er werd een nauwkeurige opgave gedaan van de in beslaggenomen vliegtuigen en ander
materieel.
PH-AJS PH-AJI PH-AJE PH-APN
PH-ATB PH-LFK PH-AIX PH-FKA
PH-ATL PH-WPK PH-JAO PH-AIA
PH-ATH PK-WDR PH-HCA PH-AJZ
PH-AMN PH-APA PH-ARS PH-FDK
PH-CEG PH-AIB PH-ASU
Plus natuurlijk de (onder)delen die in de brief d.d.29.5.1941 werden genoemd.Aan het eind van de brief wordt informatie gevraagd teneinde op een verantwoorde
manier de eigenaren schadeloos te kunnen stellen.
* Twee brieven d.d. 24-6-1941 van F.J. Koch aan de KNVvL.
Hierin begroot hij de waarde van de PH-LFK en de PH-WPK op resp. ƒ 6075,- en ƒ 3693,-
En hij geeft een gedetailleerde opgave hoe hij aan deze waardebepalingen is gekomen.
* Brief d.d. 24-6-1941 van F.J. Koch aan de KNVvL.
Hierin betoogt de heer Koch dat aangezien de nieuwprijs die destijds 8200RM was geweest,
inmiddels fors gestegen is, zal de schadevergoeding ook hoger moeten zijn teneinde een
gelijkwaardige machine ter vervanging te kunnen aanschaffen.
* Brief d.d. 4-9-1941 van Der Reichsminister der Luftfahrt und Oberbefehlshaber
der Luftwaffe aan W.B.Nd.
Het ging over Wright-Cyclone onderdelen die ‘destijds’ van Schiphol meegenomen waren
door de Luftwaffe. Men wilde weten of hierover met de KLM onderhandeld was en zo ja,
wat dan de afspraken waren.
Het probleem ontstond omdat men wilde weten of bij verkoop de opbrengst voor de KLM
was, dan wel “dem Reich zusteht”.
Hierop had de KLM op 20/9 nog niet geantwoord
* Brief d.d. 4-9-1941 van Feldluftzeuggruppe Holland aan KNVvL.
“Nach einer vorläufigen Stellingnahme des Reichsluftfahrtministerium, Berlijn, ist
bezüglich der Beschlagnahmten holländischen Zivilflugzeuge wahrscheinlich damit zu
rechnen, dasz diess als beuteflugzeuge behandelt und demgemäsz entschädigungslos
eingezogen werden”.
* Brief d.d. 6-11-1941 van de KNVvL aan W.B.Nd.
Zéér interessant is de tweede alinea: “... in derselben Lage wie die “Nederlandsche
Luchtvaart Maatschappij” und Herr Reinders befinden, von denen in 1940 Flugzeuge
übernommen wurden und wofür von den Deutschen Militärbehörden Preise festgesetzt
wurden”.
KLM en Reinders werden dus voor de toen in beslaggenomen toestellen betaald.
Welke KLM-toestellen dit betreft is wel duidelijk, maar Reinders had op dat moment
maar twee vliegtuigen die voor deze transactie in aanmerking komen: PH-ARK en PH-ARL
de twee Envoy’s waarvan we vermoedden dat ze naar Duitsland waren gebracht.
Hier treffen we dus voor het eerst een Duitse aanwijzing dat dit inderdaad is gebeurd.
* Brief d.d. 20-11-1940 van W.B.Nd. aan L.g.H.
De eerste tekenen dat de financiële kant van de zaak mogelijk gunstig afgewerkt zal
worden.
Ten eerste had H.J. Koch als ‘Reichsdeutscher’ natuurlijk geprotesteerd tegen de
inbeslagname van zijn vliegtuigen PH-LFK en PH-WPK. De W.B.Nd. erkent dat deze
vliegtuigen natuurlijk moeilijk als ‘Beuteflugzeuge’ gekenmerkt kunnen worden en geeft
aan dat ze volgens de richtlijnen betreffende overname van civiele vliegtuigen van het
RLM behandeld en aangekocht dienen te worden.
Wél wordt op 24/11 nog even bij de Klemm-fabriek geïnformeerd naar de status van
de heer Koch.
En over de andere vliegtuigen uit de KNVvL-lijst wordt gezegd: “Die Flugzeuge dürfen
under den Artikel 53 der Haager Landkriegsordnung Abs.2 fallen, die besagt, dass
Privatflugzeuge, die auch während der Kriegshandlungen ausschiesslich für zivile Zwecke
bestimmt geblieben sind, nur gegen Entschädiging der Eigentümer beschlagnahmt und
verwertet werden können”.
* Brief d.d. 28-11-1941 van de heer Koch “An Dienststelle o 14 82 Abt.II Fl.”
Waarin hij nog even de aandacht vestigt op de sleepinstallatie voor zweefvliegtuigen
waarmee zijn PH-LFK was uitgerust, en dat zijn Klemm volgens opgave van de fabriek op
dat moment zo’n 14.000,- Rm. waard was.
Hieronder het document waarop het lot van de diverse vliegtuigen wordt benoemd:
* Brief d.d. 4-3-1942 van de heer A.M. Noordenbos aan de Fliegerhorstkommandant Twente.
Van Noordenbos was de PH-ATB in beslaggenomen en hij vraagt in deze brief bij wie
hij moet zijn voor de schadeloosstelling.
* Brief d.d. 31-7-1942 van L. Muller aan Wehrmachtsbefehlhaber
Mijn vliegtuig PH-AJS is uitsluitend civiel gebruikt en is niet in dienst geweest.
bij de Nederlandse Luchtvaartafdeling.
* Brief d .d. Flugbetriebsleiter aan Chefintendanten Wehrmachtbefehlshaber.
Alle privé-vliegtuigen die uitsluitend privé zijn gebruikt komen in aanmerking voor
schadevergoeding.
Opdracht g.d.d. 9-9-1942 aan de KNVvL om de schadeloosstelling voor te bereiden.
- Brief d.d. 26-3-1943 van W.B.Nd. Abt.II aan de Chefintendant van W.B.Nd. over
de de afwikkeling van de schadeloosstelling.
- De bijbehorende lijst met opgave van de uit te keren bedragen.
- Brief d.d. 26-3-1943 van W.B.Nd. Abt.II aan de Chefintendant van W.B.Nd. over
de de afwikkeling van de
schadeloosstelling.
- De verklaring van de Chefintendant W.B.Nd. dat “de Angelegenheit damit erledigt ist”.
Het is dus ondubbelzinnig duidelijk dat de Duitsers 'keurig' een schadevergoeding
hebben betaald en het is dus bewezen onjuist dat deze vliegtuigen zonder meer in
beslag zijn genomen.
Dat is diverse malen door onwetende historici beweerd, zie ook pagina 16 in de
afdeling Nazorg.
In LUCHTVAARTKENNIS 1996/2 en 1999/2 heb ik al uitgebreid aandacht besteed aan
de wederwaardigheden van onze civiele luchtvloot na de meidagen van 1940.
Daarbij ging het echter voornamelijk om het uiteindelijke lot van de toestellen
en werd slechts fragmentarisch aandacht geschonken aan de lotgevallen in de periode
direct na de meidagen.
Ook al omdat we bij een dergelijk 'moeilijk' onderwerp natuurlijk geheel afhankelijk
zijn van het bronnenmateriaal dat boven water gebracht wordt.
De gegevens in bovengenoemde aflevering waren afkomstig uit het Bundes-Militair Archiv
te Freiburg.
Onderstaand artikel is geheel gebaseerd op onlangs door mij teruggevonden Nederlandse
documenten van de Luchtvaartdienst.
Al vrij vlug na de meidagen wilde de Luchtvaartdienst een overzicht hebben van de
toestand van de luchtvloot.
Dat geschiedde door een rondzendbrief aan de diverse eigenaren.
Aan wie precies deze brief werd gezonden heb ik niet kunnen achterhalen, maar het
merendeel van de reacties is wel aanwezig.
In hoeverre e.e.a. compleet is, is niet te beoordelen. Van niet aangetroffen zaken valt
natuurlijk nu niet meer te beoordelen of ze er ooit geweest zijn.
Behalve dat het op zich natuurlijk heel interessant is, noopt het ook tot enige
correcties in de geschiedschrijving.
Het betreft met name de PH-AIB, PH-AIV, PH-ALG, PH-ASA, PH-ATI, PH-HJP en PH-TOL
waarvan het lot zoals beschreven in “75 Jaar etc.” toch enigszins anders blijkt te
zijn.
N.V. Koninklijk Luchtvaart Maatschappij voor Nederland & Koloniën.
Aan de KLM werd op 30 mei 1940 een brief gestuurd met de volgende inhoud.
Ik verzoek U mij zoo spoedig mogelijk een opgave te doen toekomen omtrent de staat
van al Uwe vliegtuigen, zulks met vermelding van den aard van de beschadigingen e.d.
Tevens verzoek ik U mij mede te deelen welke vliegtuigen Uwer maatschappij zich in
het buitenland bevinden.
Het antwoord op 21 juni 1940 was een uitgebreide opgave van de positie en de staat
van alle KLM-vliegtuigen:
Naar aanleiding van Uw verzoek hebben wij de eer U hieronder een overzicht te doen
volgen van den toestand der vliegtuigen onzer maatschappij.
Douglas DC3-vliegtuigen1)
Van de zich op Schiphol bevindende DC3-toestellen zijn er drie thans vliegklaar, namelijk:
PH-ALV (Duitsche registratieletter NA + LC)
PH-ASK ( ,, ,, NA + LB)
PH-ASM ( ,, ,, NA + LE)
In reparatie zijn:
PH-ALH (welke omstreeks half Juli gereed kan zijn)
PH-ASR ( ,, ,, September ,, ,,)
Verbrand en afgeschreven zijn: PH-ALU, PH-ARX, PH-ASP, PH-AST
Te Lissabon bevindt zich: PH-ARW
In Engeland bevinden zich: PH-ALI, PH-ARZ
Langs de Indië-route bevinden zich PH-ALN, PH-ALO. PH-ALP, PH-ALR, PH-ALT, PH-ALW,
PH-ARB, PH-ARE, PH-ARG
Douglas DC2-vliegtuigen
Van de zich op Schiphol bevindende DC2-toestellen zijn er drie thans vliegklaar, namelijk:
PH-AKI (Duitsche registratieletter NA + LD)
PH-AKS (Duitsche registratieletter NA + LF)
PH-AKT (Duitsche registratieletter NA + LA)
In reparatie zijn:
PH-AKJ (welke in begin Juli gereed kan zijn)
PH-AKO ( ,, in September gereed kan zijn)
PH-AKQ ( ,, ,, ,, ,, ,, )
PH-AKR ( ,, omstreeks half Juli gereed kan zijn)
Verbrand of beschadigd en afgeschreven zijn: PH-ALD, PH-AKK, PH-AKN, PH-AKP
Te Lissabon bevindt zich: PH-ALE
Diverse vliegtuigen
Te Schiphol is vliegklaar: PH-AKD (FK-43)
In reparatie zijn: PH-AJL(FK-43), PH-AJX(FK-48), PH-AKB(FK-43), PH-ASO(FK-43)
Onherstelbaar beschadigd: PH-ACT(F 7a), PH-AEB(F 7a), PH-OTO(F 8a)2)
In West-Indië bevinden zich: 2 Fokker F-18, 4 Lockheed 12 en 2 DC5-vliegtuigen.
Omtrent den aard van de beswchadigingen der vliegtuigen, welke gerepareerd worden,
zullen wij U op de hoogte stellen door U te doen toekomen een raparatiestaat van elk
vliegtuig.
De reparaties waarover in bovenstaande brief wordt gesproken werden uitgevoerd
volgens de ook voor de oorlog gebruikelijk procedures.
De Luchtvaartdienst verzoekt aan (inspecteurs van) het NLL om toezicht uit te oefenen op
de reparaties. Deze inspecteurs doen daar dan later verslag van.
Zo stuurde inspecteur H.J. Takens op 4 oktober 1940 een verslag betreffende de
reparaties van de DC2 PH-AKR “Rietvink” en de DC3 PH-ALH “Hop” die door hem werden
gecontroleerd en in orde bevonden:
Van de “Rietvink” werden de rompreparaties gekeurd volgens bijgaande teekening.
Deze reparaties zijn niet zoodanig van belang, dat hiervoor een nadere
sterkte-verantwoording noodzakelijk is.
De vleugelreparaties, die aan dit vliegtuig zijn geschied, werden niet gekeurd,
daar deze reeds waren uitgevoerd voordat met de keuring was begonnen.
Omtrent de herstelling van de “Hop” kunnen dezelfde opmerkingen gelden als boven.
Ook hiervan zijn alleen de rompherstellingen gekeurd.
Daar de keuring dezerzijds is begonnen, toen hiertoe mondeling opdracht kwam en
verschillende vleugelherstellingen reeds waren uitgevoerd, kan uiteraard alleen
verantwoording worden gedragen voor hetgeen door ons werd gekeurd.
Van de toestellen “Jan van Gent” en “Kwak”, die momenteel in herstelling zijn,
zal het mogelijk zijn alle herstellingen te volgen.
Het enige verschil met de voor-oorlogse reparatierapporten is dat de legenda op
de bijbehorende tekeningen in het Duits zijn.
Wat de “Rietvink” betreft wees de Luchtvaartdienst bij schrijven van 2 oktober 1940
trouwens wel de verontwoordelijkheid voor de luchtwaardigheid van de hand
“aangezien de controle op de herstelling onder de huidige omstandigheden niet volledig
kon geschieden”.
Van de hierboven genoemde PH-AKJ “Jan van Gent” wordt de schade opgegeven als:
Romp: Aan de romp was weinig beschadigd. Eenige kleine gaten zijn gerepareerd
door het inzetten van een plaatje. Aan een vloerspant (No.379½) is een versterking
aangebracht (was beschadigd door een bomscherf).
Vleugels: Hiervan is de huid op veleplaatsen vernieuwd. Een aantal doorgezette ribben
is gedemonteerd geweest, gericht en versterkt.
Op plaatsen waar de huid slechts weinig beschadigd was, is een nieuw plaatje ingezet.
En zo worden de beschadigingen aan het hele vliegtuig en de reparatie daarvan opgesomd.
De Luchtvaartdienst stemde in met de voorgestelde reparaties, met dien verstande dat
een reparatie aan de ophangarm van het hoogteroer niet werd geaccepteerd “aangezien het
materiaal, hetwelk gebruikt wordt voor de reparatie niet geschikt is voor laschwerk”
Maar nog vóórdat de Luchtvaartdienst met haar inventarisatie begon, was de KLM zelf al
actief bezig haar toekomst te plannen.3)
Zoals ook andere bedrijven probeerden hun bestaan zeker te stellen (Fokker - Bückers,
Pander - SG.38's en Schneekufen) probeerde ook de KLM haar activiteiten in te passen
in de nieuw-ontstane situatie.
In die tijd speelde natuurlijk het contract van 26 januari waarin de KLM bij Fokker
vier F.24 toestellen bestelde.
De daarvoor benodigde Amerikaanse onderdelen waren natuurlijk nu niet meer leverbaar
zodat geprobeerd zou worden om ze af te bouwen met o.a. Duitse landingsgestellen en de
bouw zóver te voltooien dat “later nog slechts Amerikaansche motoren ingebouwd zouden
behoeven te worden”.
Er werd dus duidelijk rekening gehouden met de mogelijkheid dat ontstane situatie slechts
tijdelijk was.
Dat blijkt ook uit de opmerking van de heer Van Tijen dat “met de voltooiing der
vliegtuigen zooveel tijd zou zijn gemoeid, dat na afloop daarvan, zij het dan ook met
eenige vertraging, de Amerikaansche motoren zouden kunnen worden gemonteerd”.
Ook werd de mogelijkheid overwogen of wellicht Duitse motoren met een vermogen van 1700 pk
beschikbaar zouden zijn, dan wel dat door de Fokker-fabriek een kleiner type vliegtuig
zou kunnen worden gebouwd met b.v. twee Wright Cyclone G.102 motoren.
Zoals hierboven al opgemerkt, de Nederlandse industrie was duidelijk aan het inspelen
op de nieuwe situatie. Oók de KLM probeerde haar 'product luchtlijnen' op die manier
in te passen.
Ook al in mei 1940 nam de KLM contact op met Ministerialdirektor Fisch te Berlijn, het
hoofd van de burgerluchtvaart in Duitsland, teneinde toestemming voor een paar diensten
te krijgen.
Te weten:
a. een dagelijkse dienst Amsterdam - Kopenhagen
b. een dagelijkse dienst Amsterdam - Berlijn
c. een dienst Amsterdam - Napels of Amsterdam - Athene tweemaal per week.
Met de op dat moment zeven beschikbare Douglas-vliegtuigen zouden die diensten ruimschoots
uitgevoerd kunnen worden. De maatschappij was al bezig om toewijzingen van brandstof en
olie te regelen en ook werden de lijnen al organisatorisch voorbereid.
Wèl maakte men zich zorgen over de financiële toekomst. Dat het rendement op de geplande
lijnen gering zou zijn werd natuurlijk onderkend en of ze met de beperkte middelen waarover
de maatschappij beschikte, in stand gehouden konden worden was niet duidelijk.
Dit werd natuurlijk mede veroorzaakt door het personeelsbestand dat voor zo'n gering aantal
lijnen natuurlijk veel te groot was. Een gedeeltelijke oplossing daarvoor zou zijn,
“dat een gedeelte van het technisch personeel reparatiewerk voor Duitse militaire vliegtuigen
op Schiphol zal kunnen uitvoeren”.
Maar ook in dat geval bleef de personeelssituatie zorgelijk en de verplichtingen van
de KLM zeer groot.
N.V. Nationale Luchtvaartschool
Een gedetaillerde opgaven van de toestand van haar vloot is niet aangetroffen.
Wèl een interessante brief d.d. 28 augustus 1940 waarin informatie gegeven wordt omtrent
de beschadigde toestellen.
“Hierbij delen wij u mede, dat wij van de Duitse Autoriteiten toestemming ontvingen om
de vliegtuigen van onze school, die hoewel beschadigd, gered zijn, te repareren.
De reparatie zal geschieden in het Proefstation van de Bataafsche Petroleum Mij te Delft.
De bedoelde vliegtuigen zijn:
PH-AIA Pander
PH-AJZ Koolhoven FK 41
PH-APN Koolhoven FK 46
PH-FDK Leopard Moth
PH-FKA Koolhoven FK 46
De PH-APN bevind zich op het ogenblik in een garage Westvlietweg 122 te Voorburg, de
andere vliegtuigen zijn opgeslagen in de garage Morsch, Nieuwe Meerdijk 140, Badhoevedorp,
Rijk Haarlemmermeer.
In de laatstgenoemde garage bevindt zich ook de PH-ARS (de Havilland Moth) van de
KLM-vliegclub, die eventueel eveneens door ons gerepareerd zal worden.
Een opgave van de aan de vliegtuigen geconstateerde schade sluiten we hierbij in.
Het ligt in de bedoeling met de PH-APN te beginnen aangezien dit vliegtuig het
dichtst bij het Proefstation gestationneerd is.”
Als bijlage bij deze brief was een gedetailleerde opgave aan de diverse vliegtuigen
gevoegd.
Zekerheidshalve meldde de KLM trouwens de beschadigingen aan de PH-APN aan de
Luchtvaartdienst zodat later eventueel restitutie kon worden verkregen.
De KLM werd daarna verwezen naar de daartoe ingestelde commissie onder voorzitterschap
van ir. W.H. van Leeuwen, en de daarvan te verwachten dagbladpublikaties.
Ook was de NLS Luftgaukommando Holland behulpzaam bij het samenstellen van een lijst
van de locaties waar particuliere vliegtuigen waren opgeslagen.
Deze eigenaren werden aangeschreven en hen de betreffende lijst toegestuurde waarop
dus volgens de Duitse autoriteiten de locatie stond waar hun vliegtuig was opgeslagen
en hen werd verboden “zonder bijzondere toestemming van dit commando de opslagplaats
van Uw vliegtuig gemerkt PH-***(zie lijst) welk vliegtuig zich volgens opgaaf van de
N.l.S. aan bovengenoemd xcommando zich bevindt te *** (zie lijst) te wijzigen”.
NV Nationale Luchtvaart School, Weteringlaan 13, Wassenaar
PH-AIA Garage Morsch, Nieuwe Meerdjk 140, Badhoevedorp
PH-AJZ Garage Morsch, Nieuwe Meerdjk 140, Badhoevedorp
PH-APN Garage Bengsch, Westvlietweg 122, Voorburg
PH-FDK Garage Morsch, Nieuwe Meerdjk 140, Badhoevedorp
PH-FKA Garage Morsch, Nieuwe Meerdjk 140, Badhoevedorp
Mr. N. Hazewinkel, Stalstraatje 5, Groningen
PH-AIB A. Korteweg, “De Kooikamp”, Glimmen
J. Bovee, Dorpsstraat B104, Halsteren
PH-AIX Op een boerderij in uw omgeving
Eindhovensche Aeroclub, Ruusbroecklaan 17, Eindhoven
PH-AJE Schuppen Philipswerke, Eindhoven
A.L. Bauling, Everh. v. Reydtstraat 43, Deventer
PH-AJI Flugplatz Teuge
PH-AMN Flugplatz Teuge
PH-CEG “is niet van Bauling, dus foutief geschreven”
NV Ned. Inst. v. Zweefvliegen, Javastraat 4-6, Amsterdam
PH-CEG Teuge
L. Muller, Stationsplein 18, Almelo
PH-AJS Stationsplein 18, Almelo
Zeeuwsche Vereniging voor Luchtvaart, Zuidbeekscheweg, Koudekerke
PH-APA Middelburg
J. Luymes, p/a KLM, Leidscheplein Amsterdam
PH-ARS Garage Morsch, Nieuwe Meerdjk 140, Badhoevedorp
A.D. de Koster, Prinses Mariannelaan 326, Voorburg
PH-ASU Meelfabriek Koechlin, Prinses Mariannelaan 326, Voorburg
A.M. Noordenbos, Langestraat 31, Enschede
PH-ATB Langestraat 31, Enschede
Tj. Bendien, Sportlaan 6, Almelo
PH-ATH Garage Avon, Borstelweg, Enschede
J. Tempelman, Gronauschestraat 12, Enschede
PH-ATL Garage Avon, Borstelweg, Enschede
Kon. Mij de Schelde, Afd. Vliegtuigbouw, Vlissingen
PH-ATM Jachthaven Kersken, Kudelstaart
H.M. Schmidt Crans, Stationsdwarsstraat 2, Utrecht
PH-HCA Meelfabriek Koechlin, Prinses Mariannelaan 326, Voorburg
G. v.d. Held, Borgesiuslaan 13, Amersfoort
PH-JAO Garage Jhr. Barchman Wuytiers, De Meern
H.Th. van Marken, Emmalaan 11, Baarn
PH-KGH Garage de Waal, Amsterdam
Motor: Emmalaan 11, Baarn
F.J. Koch, Quellijnstraat 57, Amsterdam
PH-LFK Quellijnstraat 98, Amsterdam
W.D. Rous, Keizersgracht 431, Amsterdam
PK-WDR Colijn, Aalsmeerweg, Haarlemmermeer
's-Gravenhage, 31 Mei 1940
Hoewel de mogelijkheid tot het beoefenen van de sportvliegerij nog niet is heropend
verzoek ik U mij opgave te verstrekken omtrent den staat van Uw vliegtuig.
Indien dit tengevolge van de oorlogsomstandigheden is beschadigd, verzoek ik U mij
deze beschadigingen mede te deelen en te berichten door wien dit vliegtuig zal worden
hersteld.
HET HOOFD VAN AFDEELING III
w.g. van der Heijden.
Deze brief werd aan de eigenaren van een aantal privé-vliegtuigen gezonden.
Hun antwoorden heb ik gebundeld teruggevonden en hieronder volgt een opsomming van
de belangrijkste delen daaruit.
Opmerkelijk is wel dat dit niet dezelfde eigenaren zijn die in de NLS-opgave hierboven
worden opgesomd. Ook is mij niet duidelijk waarom er later nog weer min of meer
gelijkluidende brieven verstuurd worden.
PH-AIB Pander EF 85 40
N. Hazewinkel ...bericht ik U, dat mijn vliegtuig PH-AIB, kort voor den oorlog
is opgesteld in een boerenschuur, nadat de vleugels gedemonteerd zijn.
Het bevindt zich overigens in onbeschadigden staat.
PH-AIV Pander Multipro 43
Th.M.R. Wentges ...dat, naar ik door de N.L.S. vernam mijn vliegtuig PH-AIV geheel
onbeschadigd in de hangar op het vliegterrein Ypenburg staat.
PH-AJE de Havilland DH.60M Moth 1553
Eindhovensche AC ...dat het motortoestel PH-AJE, dat op naam staat van Ir. Philips,
doch eigendom is der E.A.C., zich in onbeschadigden toestand bevindt
in een loods te Eindhoven. Een onzer leden houdt er op geregelde tijde
controle over.
PH-ALG Aeronca C-3 A598
J.J. Jimmink Tot m'n spijt kan ik U nog geen vaste uitslag geven van de staat van
m'n vliegtuig PH-ALG, daar mij tot nog toe de toegang tot “De Kooy” door
de Duitse militairen is geweigerd.
Hoewel men mij verteld heeft dat m'n toestel verbrand is, heb ik mij daar
zelf nog niet van kunnen overtuigen.
PH-ARH Klemm L 25b VII 333
C.L. Kerdel ...dat volgens een schriftelijke mededeling van de N.L.S. de PH-ARH
verbrand is. Van enig herstel is dus geen sprake meer.
PH-ARS de Havilland DH.60M Moth 1480
J. Luymes Het vliegtuig is door vallend dakgesteete aan de romp beschadigd, ter
plaatse van de achterste cockpit. Eveneens zijn eenige kogelgaten in de
beplating te bespeuren.
De beschadiging is van dien aard, dat reparatie in ca. 1½ week mogelijk is.
Het vliegtuig is op het oogenblik opgeslagen in de bergplaats van de N.L.S.
te Amstelveen.
PH-ASA Cierva C.30A (Avro 671) 707
NV Autogiro Import ...zeer tot onzen spijt mededeelen dat ons Autogiro Vliegtuig gemerkt
PH-ASA, tydens het bombardement op het Vliegveld “Waalhaven” volkomen is
vernield.
PH-ASU de Havilland DH.60G Gipsy Moth 1397
A.D. de Koster ...kan ik u tot mijn genoegen mededeelen dat de DH Moth - Gipsy I
PH-ASU volkomen onbeschadigd is.
PH-ATB de Havilland DH.80A Puss Moth 2158
A.M. Noordenbos ...dat mijn Moth zich in uitstekende staat bevindt.
Het toestel heeft de gehele winter in een centraal verwarmde ruimte
gestaan op blokken en de motor heeft iedere maand gedraaid.
PH-ATI de Havilland DH.80A Puss Moth 2002
PH-ARK Airspeed AS-6J Envoy Series III 61
PH-ARL Airspeed AS-6J Envoy Series III 62
D.H. Reinders ...dat de Puss Moth ATI volgens my verstrekte gegevens mede in de
hangar verbrand is, terwijl de 2 Airspeeds ARL en ARK, welke buiten de
loodsen stonden, voor zoover my bekend geen schade hebben geleden.
PH-ATL de Havilland DH.80A Puss Moth 2109
J. Tempelman ...dat mijn Puss Moth sportvliegtuig, zich sedert begin September
in opgevouwen toestand in een garage te Enschede bevindt.
De machine verkeert in goeden staat en is niet beschadigd.
PH-CMD Koolhoven F.K.43 4310
NV Misset ...dat ons vliegtuig PH-CMD door de militaire overheid destijds
gevorderd is en nog steeds niet in ons bezit teruggekeerd is.
PH-HJP de Havilland DH.85 Leopard Moth 7043
H.J.P. van Heek ...dat mijn vliegtuig PH-HJP, naar mij werd medegedeeld, bij den
aanval op Ypenburg geheel vernietigd is.
Dit vliegtuig werd in September van het vorig jaar in huur door het
Rijk gevorderd en vloog onder militair nummer 964.
PH-JAO de Havilland DH.80A Puss Moth 2214
G. van der Held ...dat mijn vliegtuig door de oorlogsomstandigheden geen beschadigingen
heeft opgelopen. Momenteel staat het vliegtuig in gedemonteerde toestand in
een privé garage opgeborgen.
PH-KGH De Schelde S.12 48
H.Th. van Marken ...dat mijn vliegtuig was opgeslagen en zoodoende geen schade heeft
opgelopen.
PH-LFK Klemm L 25d VIIR 1036
PH-WPK Wiley Post 11
F.J. Koch ...dat mijn vliegtuigen zijnde de KLEMM PH-L.F.K. en de
WILLEY POST PH-W.P.K., zich in uitstekende welstand bevinden en geen
beschadigingen ten gevolge van de oorlogsomstandigheden hebben gehad.
PH-TOL Fokker F.VIIb 5022/612
NV Zevende Bouwmij...dat onze 3 motorige Fokker F VIIa, de PH-TOL geen materieele schade
heeft, doch dat wij tengevolge van den oorlogstoestand wel finantieele
schade hebben.
Ons is verboden het toestel verder in exploitatie te nemen en de Duitsche
autoriteiten wenschen, dat het toestel gesloopt wordt.
Hierdoor vervalt ook elke verkoopsmogelijkheid.
De schade die wij tengevolgde hiervan hebben, schatten wij op ƒ 12000,-.
Zoals boven, bij het begin van “Particuliere vliegtuigen” werd opgemerkt werden naast
bovenstaande systematische actie (later) ook nog een paar losstaande vliegtuigen 'behandeld':
PH-AHE
Al op 9 mei 1940 benaderde de eigenaar G.L. Loos & Co's Fabrieken N.V., Afd. Ballonvaart,
de Luchvaartdienst met vragen over het al dan niet verlengen van het Bewijs van
uchtwaardigheid.
De verloopdatum was 19 mei en de eigenaar vroeg zich af “of het aanbeveling verdient
dit bewijs voor een jaar te doen verlengen, zulks met het oog op de oorlogsomstandigheden”.
Bovendien vroeg men zich af of de Staat van Beleg formeel ballonopstijgingen onder alle
omstandigheden uitsluit.
De Luchtvaartdienst antwoordde dat ook onder de gegeven omstandigheden de keuring normaal
plaats kon vinden.
Maar al op 11 juni deelt de eigenaar mee dat men afziet van verlenging, omdat de oude mand
vervangen moest worden en de nieuw in België bestelde mand toch niet geleverd kon worden.
En bovendien wist men inmiddels dat er “vooreerst toch geen mogelijkheid tot het organiseren
van een ballonopstijging zal zijn”.
En het PH-AHE-verhaal eindigt wel zeer opmerkelijk! Op 10 maart 1942 schrijft de eigenaar:
“... deelen wij U hierbij mede, dat wij onze waterstofballon PH-AHE “Hopman”, althans
voor wat betreft het rubber omhulsel, hebben verkocht aan N.V. Automobiles Citroën,
Stadionplein 26-30, Amsterdam, welke firma, zoals U weet, de ballongasinstallaties voor
het rijden op lichtgas fabriceert en die groote behoeft aan ballonstof had”.
PH-AIX
De heer J. Bovee antwoordde desgevraagd(op 21 augustus) dat zijn ”vliegtuig PH-AIX door
oorlogshandelingen is beschadigd en het bevindt zich thans op een boerderij in mijn omgeving”.
PH-DSA
Het vliegtuig werd in de meidagen ernstig beschadigd. Bovendien ging de bijbehorende
administratie geheel verloren. Voordat men tot eventuele reparaties zou overgaan, en om
te kunnen beoordelen of dat mogelijk en lonend zou zijn, ging eerst het verzoek naar
de Luchtvaartdienst om inzage/kopieën van de daar aanwezige administratie.
PH-JAO
De eigenaar G. v.d. Held deed al geruime pogingen zijn toestel te verkopen en had de
hele administratie in handen van de NLS gegeven.
Op 27 juli lukt de verkoop eindelijk.
Hij verzuimde echter de Luchtvaartdienst daarvan in kennis te stellen. Bovendien was hij
niet op de hoogte van het vervoersverbod dat de bezetter had uitgevaardigd na de
inventarisatie van de verblijfplaats der luchtvloot.
Toen hij dan ook op 26 augustus het toestel van De Meern naar Rijswijk vervoerde, werd
het in beslag genomen.
PH-NLL
Het toestel kwam op Schiphol ongeschonden door de meidagen alleen bleek later dat de
boordtas uit het toestel verdwenen was.
“Het vliegtuig is, in verband met de onmogelijkheid er thans gebruik van te maken,
gedemonteerd en opgeslagen, zoodat het tijdelijk tot nader bericht niet bedrijfsvaardig is”.
1) Op het ATC van dit type staat de type-aanduiding óók als DC3 en dat betekent dus dat
de tegenwoordig algemeen gebruikte manier DC-3 niet correct is.
(Zie ook het artikel DC-3 vs. DC3)
2) Aangezien de PH-OTO tijdens de meidagen nog door de KLM gebruikt was voor foto-opdrachten
(geëscorteerd door twee Fokker C.V toestellen van de LVA) probeerde de KLM bij het rijk
een vergoeding van ƒ 40000,- te claimen voor dit verloren gegane toestel.
Dit werd niet geaccepteerd.
(Brief Dir. Luchtvaartmaterieel aan KLM d.d. 8.7.1940, coll. Frits Gerdessen)
3) Brief d.d. 21 mei 1940 KLM aan de Contact Commissie tusschen de NVF Fokker en
de KLM. (coll. HD)