Opsomming van de bekende ongevallen en incidenten in 1921
   
                                                                                                                                        Herman Dekker:
Contact
   

Uw commentaar in de vorm van aanvullingen (foto's!) en/of correcties wordt zéér op prijs gesteld!
Mocht u, om wat voor reden dan ook, willen beschikken over nadere gegevens omtrent hier wél genoemde,

maar niet beschreven, incidenten dan kunt u mij via "contact" bereiken.
Laatste aanvulling bij: G-EAFI 13/1; ABL 26/10; ABL 21/5; # 14/4;  OO-# 28/12 31/12; H-N# 20/9; ABL 6/10.
 Naar de beschrijvingen                                                                                              Terug naar:  Jaarindex

Datum       Kenmerk  Type                Plaats          Gezagvoerder        Beschrijving
11.01.1921  G-#      Sopwith Salamander  Oost-Souburg    onbekend            Noodlanding, brandstofgebrek
13.01.1921  G-EAFI   Sopwith Dove        Oost-Souburg    Johnstone           Noodlanding, brandstofgebrek
13.01.1921  G-#      Sopwith Pup         Oost-Souburg    onbekend            Noodlanding, brandstofgebrek
20.01.1921  #        Fokker F.III        Schiphol        Parge, A.           Vanaf ca.5m hoogte gevallen
27.01.1921  OO-#     #                   Treebeek        onbekend            Noodlanding
28.01.1921  #        Sablatnig           Arnhem          Conrad              Fake ongeval
30.01.1921  #        Fokker F.III        Schiphol        onbekend            Over de kop
03.02.1921  #        #                   Roermond        Duchereux           Noodlanding, mist
25.02.1921  #        Fokker D.VII        Schiphol        Parge, A.           Motorstoring, neergestort
03.03.1921  H-NABG   Fokker F.III        #               Grasé, J.C.G.       geen informatie
01.04.1921  O-BIEN   Airco D.H.9         Waalhaven       onbekend            Over de kop(F)
01.04.1921  #        Fokker              Gouda           Fink, H.            In het water gevallen
14.04.1921  #        #                   Vleuten         Fink, H.            Noodlanding

15.04.1921  H-NABK   Fokker F.III        Jutphaas        Wende, H.           Noodlanding
15.04.1921  H-NABK   Fokker F.III        Hamburg         Wende, H.           Noodlanding
18.04.1921  #        LVG                 Molenheide      Straszer, G.        Over de kop
29.04.1921  #        #                   Maastricht      Duchereux           Noodlanding
12.05.1921  H-NABD   Fokker F.II         Rotterdam       Gnädig, R.          Noodlanding, motorstoring
13.05.1921  #        #                   Katwijk         onbekend            Neerstortend vliegtuig(?)
14.05.1921  H-NABC   Fokker F.II         Waalhaven       Gnädig, R.          Neusstand
18.05.1921  H-NABK   Fokker F.III        Hamburg         Gnädig, R.          Mislukte start
19.05.1921  #        #                   Assen           onbekend            Noodlanding
19.05.1921  #        DFW                 Steenwijk       onbekend            Noodlanding, motorstoring
21.05.1921  H-NABL   Fokker F.III        Hekelingen      Holmes, C.T.        Noodlanding, over de kop(F)
21.05.1921  #        #                   Katwijk         onbekend            Onduidelijke waarneming
03.06.1921  #        #                   Wezel           onbekend            Vliegtuig aangehouden
12.06.1921  #        Morane              Zandvoort       Fraenkel, E.        Schade(F)
16.06.1921  #        #                   Hardenberg      onbekend            Noodlanding, verdwaald
22.06.1921  H-NABT   Fokker F.III        #               onbekend            geen informatie
25.06.1921  H-NABO   Airco D.H.9B        Rotterdam       onbekend            Brandstofgebrek
28.06.1921  O-BLON   Farman 60 Goliath   Delzaine        Delzaine            Noodlanding, motorstoring
05.07.1921  D-#      #                   Noordwijkerhout Grijzenburg, P.     Gedaald en achtergelaten
05.07.1921  F-#      Farman 60 Goliath   Leiden          onbekend            Schroef verloren
10.07.1921  #        #                   Westbroek       Kirchen, K.         Noodlanding, in de sloot
16.07.1921  H-NABG   Fokker F.III        Bremen          Geysendorffer, G.J. Landingsongeval
16.07.1921  #        Fokker D.VII        Veere           Schützenmeister, O. Vleugelbreuk(F)
17.07.1921  #        #                   Groenlo         onbekend            Botsing tegen boom
18.07.1921  O-BIBI   LVG B-III           Oude Meer       onbekend            Noodlanding
18.07.1921  #        Farman              Brussel         onbekend            Harde landing (2 Ned.pass.)
22.07.1921  H-NABT   Fokker F.III        Rotterdam       Gnädig, R.          Over de kop
25.07.1921  O-BAHC   SPAD S.33           Wouw            onbekend            Schade bij noodlanding
26.07.1921  H-NABI   Fokker F.III        Hamburg         geen                Stormschade
07.08.1921  #        Fokker Dr.I         Apeldoorn       onbekend            Berend Hamer doodgevallen
15.08.1921  #        #                   Limburg         Duchereux           Noodlanding
25.08.1921  #        #                   Maastricht      Duchereux           Voorzorgslanding
25.08.1921  F-#      #                   Amsterdam       onbekend            Noodlanding
27.08.1921  #        #                   Middelburg      Ehrler              Noodlanding, motorstoring
02.09.1921  H-NABP   Airco D.H.9B        Rotterdam       Wende, H.           Noodlanding, motorbrand
12.09.1921  H-NABM   Fokker F.III        Waalhaven       onbekend            Omgewaaid
14.09.1921  H-NABJ   Fokker F.III        Amsterdam       onbekend            geen informatie
16.09.1921  H-NABM   Fokker F.III        Bremen          onbekend            Over de kop

17.09.1921  H-NABI   Fokker F.III        Bremen          Gnädig, R.          geen informatie
20.09.1921  H-N#     #                   IJzendijke      onbekend            Noodlanding, over de kop
22.09.1921  #        LVG B.III           Sneek           Kriger, C.          Omgewaaid
24.09.1921  H-NABH   Fokker F.III        Alphen a/d Rijn onbekend            Noodlanding
01.10.1921  H-NABH   Fokker F.III        Berkenbosch     Olley, C.P.         Noodlanding op het strand
21.10.1921  O-BAHD   Blériot-SPAD 33     Waalhaven       onbekend            Onderstel bezweek
22.10.1921  #        #                   Nieuw Vennep    onbekend            Noodlanding, over de kop
25.10.1921  H-NABD   Fokker F.II         Charlois        onbekend            Noodlanding
26.10.1921  H-NABL   Fokker F.III        Waalhaven       Hofstra, R.         Nachtlanding, over de kop
00.10.1921  geen     Fokker V.43         Amsterdam       onbekend            Afgeschreven
02.11.1921  #        Fokker              Coulsdon        Geysendorffer, G.J. Noodlanding, slecht weer
10.11.1921  #        Fokker F.III        Waalhaven       Hofstra, R.         Verdwaald en teruggekeerd
23.11.1921  F-#      #                   Nijmegen        onbekend            Noodlanding op de Waal
00.11.1921  H-NABN   Fokker F.III        #               geen                Nooduitgang
28.12.1921  OO-#        #                Steenbergen     onbekend            Noodlanding
31.12.1921  OO-#        #                Steenbergen     onbekend            Door storm vernield
00.00.1921  H-NAB#   Fokker C.II         #               onbekend            geen informatie


NEDERLANDSE ONGEVALLEN EN INCIDENTEN 1921

11.01.1921  G-#    Sopwith Salamander   =         Oost-Souburg         TerugTop
Het toestel moest, onderweg van Londen naar Stockholm, wegens benzinegebrek een
noodlanding maken.
Aan dit gebrek werd trouwens door de autoriteiten enigszins getwijfeld, men vermoedde dat
het eigenlijk een gewone, geplande tussenlanding was.
Er werd 'op bon' brandstof verstrekt en de dag daarna vertrok het toestel naar Schiphol.


13.01.1921  G-EAFI  Sopwith Dove          W/02769/2 Oost-Souburg
      Terug / Top
                G-#     Sopwith Pup          =          Oost-Souburg
De archieven maken melding van twee Pup's die 'wegens benzinegebrek' een noodlanding
moesten maken.
Hierbij ging de G-EAFI bij de landing door het landingsgestel en sloeg
over de kop.
De propeller brak. Het landingsgestel werd gerepareerd bij "De Schelde",
en een nieuwe
propeller kwam uit Engeland. Op 17 januari was het toestel weer klaar, de reparatiekosten
bedroegen ƒ 150,-.

Op 26.1.1921 beschikte de bestuurder over de middelen om de reparatiekosten te voldoen en
kon hij vertrekken met bestemming Deventer.
Bestuurder: Johnstone.

 
Uit NA 2.16.05/29

 
20.01.1921  #       Fokker F.III         1528     Schiphol
            Terug / Top

Tijdens een testvlucht maakte dit vliegtuig een crash omdat de aileron-kabels verkeerd
aangesloten waren.
Direct na de start wilde de bestuurder een remoustik corrigeren, maar t.g.v. het verkeerd
aansluiten sloeg het toestel plotseling geheel naar rechts over en
dook tegen de grond.
Bestuurder: A. Parge.
 
 
NB. Dit was het toestel dat bestemd was om als H-NABI ingeschreven te worden.
Het werd herbouwd als constructienummer 1528 maar de KLM had het inmiddels opgegeven als c/n 1505 en zó werd het
tenslotte ingeschreven.
 
  Het rapport van de officier van de week. (coll. Frits Gerdessen)
rapport detachement schipholrapport detachement Schiphol
 
    27.01.1921  OO-#    #                    =        Treebeek           Terug / Top
    Een Belgisch toestel moest wegens een defect een noodlanding maken.
    Kennelijk een gering defect, "na de reparatie ging het weer omhoog".
    NB. Mogelijk betreft het een militair vliegtuig en hoort het dus niet op deze
     pagina's thuis.

 
         Limburgsche Koerier 29.1.1921, via K. Kalkman.
        
 
28.01.1921  #       Sablatnig            =        Arnhem             Terug / Top
Uit de pers: “Bij Arnhem heeft een ernstig vliegongeval plaatsgehad.
Een toestel van de onderneming Luchtlijn Amsterdam-Münster vv. dat acht passagiers
vervoerde, geraakte ter hoogte van Zevenaar in een hevige sneeuwstorm die oriëntering
onmogelijk maakte
."
Deze maatschappij werd in het persbericht "Zablatnig" genoemd!
De bestuurder beproefde een noodlanding doch verloor op 20 meter hoogte de controle
over zijn machine. Het toestel stortte omlaag en werd geheel vernield.
De monteur werd ernstig gekwetst, de passagiers kwamen met de schrik vrij.
De bestuurder die zeer vermoeid was kreeg de stuurstang tegen de borst.
Enige boeren uit de omtrek verleenden hulp en onderdak. De passagiers konden zondag de
reis naar Duitsland per trein voortzetten. De overblijfselen van het vliegtuig werden
voorlopig te Zevenaar geborgen om later naar Amsterdam vervoerd te worden. “
Bestuurder: Conrad.
MAAR: Op 5 februari meldde dezelfde courant "het in het vorige nummer gemelde vliegongeluk
blijkt op louter verzinsel te berusten!
"
De bewuste Conrad bleek te voet de grens bij Babberich te zijn gepasseerd, was aangehouden
en weer ontsnapt, en had, na verdwaald te zijn, bij­ het eerste Nederlandse baanwachtershuisje
aangeklopt en het verhaal over het vliegongeval opgedist. "Nadere berichten over de
vreemdeling ontbreken
"
 
  Bericht in Het Vaderland  28.1.1921. (KB)                Bericht in Het Vaderland 2.2.1921. (KB)
het avderland 28.1.1921het vaderland 2.2.1921
   
30.01.1921  #        Fokker F.III        =        Schiphol           Terug / Top
Bij het maken van testvluchten slaat een nieuw Fokker-verkeersvliegtuig over de kop.
De bestuurder, die er alleen inzat, werd niet geblesseerd.
NB. Zie ook het bericht in Het Vaderland van 2.2.1921 zoals hierboven afgebeeld.
 
03.02.1921  #        #                   =         Roermond          Terug / Top
De bestuurder was onderweg van Deventer naar  Maastricht en kwam ter hoogte van Roermond
in dichte mist terecht. Hij zette z'n toestel in een korenveld aan de grond.
Het werd niet beschadigd maar kon vanwege de bodemgesteldheid daar niet weer uit
opstijgen.
Bestuurder: Duchereux.
 
25.02.1921  #        Fokker D.VII        46        Schiphol          Terug / Top
Na een zeer steile start stopte op ongeveer 70 meter hoogte de motor plotseling.
De bestuurder zag geen kans meer het afglijden te voorkomen, en hoewel hij­ op
ongeveer 15 meter hoogte kans zag de steile duik wat af te vlakken, dook het toestel
onder een hoek van 45 graden tegen de grond. De bestuurder was op slag dood.
Dit ongeval betrof de eerste voor het KNIL bestemde D.VII.
Het onderzoek leverde geen technische oorzaak op, zodat geconcludeerd moest worden dat
de bestuurder teveel op de krachtige motor had vertrouwd die hem in de steek liet op
het meest ongunstige moment. Het stoppen van de motor kon echter niet verklaard worden.
Bestuurder: A. Parge().
 
Terug naar de opsomming "Ernstige ongevallen"
 
       De conclusie in het onderzoeksrapport V.18 (Coll. Frits Gerdessen)
          rapport v.18
 
03.03.1921  H-NABG  Fokker F.III         1503     #                  Terug / Top
Crash door ir. J.C.G. Grasé.  Niet bekend wat er gebeurd  is.

01.04.1921  O-BIEN  Airco D.H.9B         =        Waalhaven          Terug / Top
Over de kop.
 
     
     Of mijn informatie "over de kop" klopt is hier niet zichtbaar.
      Mogelijk was het toestel inmiddels weer 'op de wielen' gezet.

 
In november 1923 schreef B&W van Rotterdam een brief aan de Minister over de inzet van medisch personeel op
en in de omgeving van de luchthaven. Behalve over de intensiteit van de inzet ging de brief natuurlijk ook
over de (betaling van) de kosten daarvan. In de bijlage bij de brief werd een opsomming gegeven van de inzet
van het personeel sedert de inrichting van de geneeskundige post op 15 april 1921.
 
          (ARA Min. van Waterstaat, 2.16.05, doos 39)

      bijlage brief aan minister
 
01.04.1921  #       Fokker               =        Gouda              Terug / Top
De bestuurder gaf een demonstratie met een Fokker toestel toen de motor afsloeg.
Hij zag geen kans meer de horizontale vliegstand te herstellen en het toestel kwam
“van aanmerkelijke hoogte in het water terecht”.
De bestuurder zag kans op drie à vier meter hoogte uit het toestel te springen en
kwam er met een nat pak vanaf.
Bestuurder: Fink, H.
NB. Afhankelijk van de bron wordt de bestuurder Finck, Fincke of Finek genoemd!
In de Goudse Courant van 19.3.1921(met dank aan Karel Kalkman) adverteert hij voorafgaand
aan zijn VLIEG-DEMONSTRATIE als Harry Fink met zijn partner Fritze Schindler.
En of dit inderdaad een Fokker toestel was is twijfelachtig, dat was een vliegtuig al
gauw bij destijds ondeskundige redacties.
 
14.04.1921  #       #                    =        Vleuten            Terug / Top             
In Dagboek 1925 heb ik onderstaande tekst staan:
Duits vliegtuig werpt een krans af boven Doorn als laatste eerbewijs aan de

overleden keizerin.
"Naar de Commandant van de Afdeeling Koninklijke Marechaussee mij mededeelt,
droeg het vliegtuig in kwestie geenerlei merk. De onderzijde was versierd met
zwart rouwfloers".
 
Op de terugweg moest dit toestel van de Eerste Rotterdamsche Luchtvaart Onderneming een
noodlanding maken in een weide op Grootzand bij Vleuten.
Het Utrechts Nieuwsblad van 15.5.1921 meldt dat: Zeer spoedig waren aanwezig de
Rijksveldwachter Terwisga van De Meern en Gemeenteveldwachter Sporong van Vleuten.
En Karel Kalkman suggereert dat dit toestel "de witte Albatros" was van Harry Fink.

15.04.1921  H-NABK  Fokker F.III         1507     Jutphaas           Terug / Top
Het KLM-vliegtuig dat onderweg was van Amsterdam naar Hamburg moest vlak voor de landing
bij Liesbosch een noodlanding maken. Hij belde naar de TD om een timmerman met wat triplex
te sturen aangezien hij bij de nadering een boom had geraakt.
Die bleek echter weinig te kunnen uitrichten met dat triplex, een vleugel was finaal
doormidden gebroken!
De reparatiekosten bedroegen Dfl. 2667,50.
Bestuurder: H. Wende.

NB. Zie ook het commentaar bij H-NABK 15/4 Hamburg, hieronder dus.
 

      Bericht in Het Centrum 16.4.1921. (KB)
      
 
NB. Meerdere lezers hebben gesuggeerd dat de 'probleemfoto' in de Vragenrubriek onder No.7 de schade na
dit incident voorstelt.

   
15.04.1921  H-NABK  Fokker F.III         1507     Hamburg(D)         Terug / Top
Een andere bron meldt op deze dag ook nog een noodlanding bij Hamburg.
Mogelijk betreft het ook echter dezelfde noodlanding. Of die van 18/5 natuurlijk.
Bestuurder: H. Wende.
 
NB. Uit de verzekeringsdocumentatie haal ik een incident bij Hamburg (ƒ 3238,44),
bij Jutphaas een WA-schade van ƒ 35,-, èn een schade van in totaal 2826,-.
Hoe e.e.a. te rijmen is met het bovenstaande blijft voor mij onduidelijk.

 
18.04.1921  #       LVG                  =        Molenheide         Terug / Top
De bestuurder maakte met twee passagiers een proefvlucht met de pas gemonteerde machine.
Bij de landing sloeg het toestel als gevolg van een windvlaag over de kop.
Het werd geheel vernield. Beide passagiers raakten gewond.
Bestuurder: Straszer, passagier Albers Pistorius (eigenaar)
 
     Bericht in Het Centrum 19.4.1921. (KB)
     het centrum 19.4.1921
 
29.04.1921  #       #                    =       Maastricht          Terug / Top
Noodlanding wegens storing in brandstoftoevoer.
Bestuurder: Duchereux.
 
      Limburgsche Koerier 30.4.1921, via K. Kalkman.
     
 
12.05.1921  H-NABD  Fokker F.II          4058    #                   Terug / Top
Wegens een defect aan de zuiger moest de bestuurder een noodlanding maken, hij deed dat
op een aardappelveld aan de Smidshoekseweg. Alleen het gewas liep enige schade op.
Het vliegtuig werd gedemonteerd en naar Waalhaven gebracht.
De schade bedroeg Dfl. 895,66, de verzekering keerde ƒ 507,50 uit.
Bestuurder: R. Gnädig.
 
13.05.1921  #       #                    =        Katwijk            Terug / Top
Persbericht van 20/5: "Nu noch bij de KLM, noch bij de LVA en de Marine een vliegtuig
wordt vermist en ook geen bericht was ingekomen zulk een machine zich op weg bevond
naar Nederland, wint meer en meer het vermoeden veld dat er ook geen vliegmachine nabij
Katwijk in zee is gestort zoals door de zusters van het zee hospitium aldaar zou zijn gezien.
Het raadsel is evenwel nog niet definitief opgelost.
"
   

Dit bericht slaat op de melding van een landing op zee op de 13de voor de kust van
Katwijk waarbij­ door ooggetuigen ook twee zwemmers werden gesignaleerd.
Dit maakt echter een en ander er niet duidelijker op.
 
14.05.1921  H-NABC  Fokker F.II          4057     Waalhaven          Terug / Top
Direct na de start ontstond een defect aan de zuiger en moest een noodlanding gemaakt
worden.
Dit gebeurde op een naast de Smitshoekschenweg gelegen aardappelveld.
Het toestel kwam op de neus te staan en werd gedemonteerd om het naar Waalhaven terug
te brengen.
Bestuurder: R. Gnädig.
 
18.05.1921  H-NABK  Fokker F.III         1507     Hamburg(D)         Terug / Top
Het terrein waarvan opgestegen moest worden, was in zeer slechte staat.
Bovendien was het een zeer warme dag zodat sowieso een lange aanloop noodzakelijk was.
En tenslotte bleek ook nog de motor niet voldoende vermogen te geven.
Toen het toestel na een lange aanloop tenslotte 'met lange sprongen' loskwam, kwam het
in een mul gedeelte van het terrein aan de grond en brak het onderstel af.
Het kwam, met de buik over de grond schuivend, tot stilstand.
Over de schade verschillen mijn bronnen van mening, van De cabine zelf was een ruïne
geworden
” tot “...slechts de romp van het toestel heeft enigszins geleden”.
Hoe het ook zij, de verzekeringsmaatschappij keerde Dfl. 3237,44 uit.
Samen met het eigen risico van de KLM was de totale schade dus Dfl. 3637,44. 
Dus dat van die ruïne zal wel wat overdreven zijn.
De reparatie werd uitgevoerd door de Fokkerfabriek te Schwerin en Officier 2e klasse
W. Dollekamp werd te Schwerin gedetacheerd om "toezicht op de herstellingen uit te
oefenen
".
Op 12 juli 1921 was het toestel weer gerepareerd en kon het BvL weer worden uitgereikt.
Bestuurder: R. Gnädig.
 
     Ook toen al! Bericht in de NRC 24.5.1921. (KB)
     nrc 24.5.1921
 
19.05.1921  #       #                    =        Assen              Terug / Top
Op of omstreeks 19 mei heeft een driedekker van de maatschappij “Nociam” een landing
bij Assen gemaakt waarbij deze defect raakte.
 
19.05.1921  #       DFW                  =        Hardenberg         Terug / Top
Uit hetzelfde bericht als hierboven: Hun DFW heeft op de heenreis naar Steenwijk bij
Hardenberg een noodlanding gemaakt wegens motordefect. Hierbij werd het onderstel wegens
het slechte landingsterrein beschadigd.
   
      Uit het gemeentearchief van Steenwijk kwam deze brief van "Nociam"
      aan de burgemeester over het afgelasten van een demonstratie als
      gevolg van deze beschadiging. (Coll. Jan Evert Leeuw)

     brief nociam
   
21.05.1921  H-NABL  Fokker F.III         1508     Hekelingen         Terug / Top
Het toestel kwam uit Engeland en moest een noodlanding maken bij­ Hekelinge op Voorne
ten zuiden van vliegterrein Waalhaven.
Het weiland werd echter doorkruist met enkele sloten en bij het passeren hiervan sloeg
het toestel over de kop en werd zwaar beschadigd (de verzekeringsmaatschappij keerde
ƒ 15131,93 uit, WA was ƒ 125,75), zo zwaar dat het met een nieuwe romp
weer opgebouwd werd. De bestuurder en de passagiers bleven ongedeerd.
Bestuurder: C.T. Holmes.
 
NB. Over dit ongeval bestaat nogal wat verwarrende informatie!
- NLR-rapport RB17 noemt datum "plm. 20 Mei"
- Een verzekeringsdocument noemt eveneens ten onrechte datum 20/5
- Als kenmerk wordt ook wel H-NABM genoemd
- De bestuurder was toch echt Holmes, en niet Hofstra of Parge.
 
 
 
RSL rapport R.B.17. in het Historisch Museum van het NLR,
met dank aan Jos Slottje.


     Bericht in Het Vaderland 24.5.1921. (KB)
     het vaderland 24.5.1921
 
03.06.1921  #       #                    =        Wezel(D)           Terug / Top
Bij Wezel heeft de politie een vliegtuig aangetroffen, bemand door twee personen wier
bedoeling het was naar Holland te vliegen. Ze hadden bij zich DM 4000,- aan geld, twee
geladen revolvers en een fototoestel, alles van diefstal afkomstig.
De vliegers zijn gearresteerd.
 
12.06.1921  #       Morane               =        Zandvoort          Terug / Top
Schade bij de landing op zondag 12/6 op het strand. Bij een neusstandje was de
schroef gebroken.
Het beschadigde toestel werd door een paard naar een gunstiger plek gesleept.
Op dinsdag werd door twee monteurs van Schiphol een nieuwe schroef aangevoerd en
gemonteerd waarna er weer opgestegen kon worden.
Bestuurder: E. Fraenkel.
   
     De Morane op het strand. (Coll. Frits Gerdessen)
     morane/frits gerdessen
   
16.06.1921  #       #                    =        Hardenberg         Terug / Top
De bestuurder ging onderweg van Deventer naar Steenwijk boven de laaghangende bewolking
vliegen. Hierdoor raakte hij uit de koers en was tenslotte gedwongen een noodlanding te maken.
Hierbij raakte het onderstel beschadigd en kon het toestel niet meer aan de demonstraties
bij Steenwijk deelnemen.
 
22.06.1921  H-NABT  Fokker F.III         1532     #                  Terug / Top
Mij is niet bekend wat er gebeurd is, de schade bedroeg Dfl. 2220,05.

25.06.1921  H-NABO  Airco D.H.9B         55889    Rotterdam          Terug / Top
Brandstofgebrek, de bestuurder kon nog nèt het vliegveld bereiken.
 
28.06.1921  O-BLON  Farman F.60 Goliath  =        #                  Terug / Top
Dit incident wordt gemeld in een KLM-overzicht over 1921 met als enige informatie:
Motorstoring; Delzaine.
En bovendien is het type ook vreemd, tot 19.11.1921 was O-BLON 'volgens de boeken'
een Breguet 14, pas na 19.1.1922 een Farman!
NB. Het knipsel dat ik hier oorspronkelijk bij had geplaatst is inmiddels geïdentificeerd als de F-AIEE die
op 11.9.1924 een noodlanding maakte. Dat was wél een Farman! 
 
     
05.07.1921  D-#     #                    =        Noordwijkerhout    Terug / Top
Vrijdagochtend daalde te Noordwijkerhout voor een noodlanding een vliegtuig met een
vlieger en twee passagiers op het land van boer C. Heemskerk. Ze stapten uit en vroegen
aan een toeschouwer het vliegtuig een half uurtje te bewaken en vertrokken met de trein.
Ze zijn daarna niet teruggekeerd. De wacht bij de machine werd overgenomen door een
veldwachter. Dit ging echter te lang duren en het werd gedemonteerd en opgeslagen bij de
betreffende boer.
Op de staart van het vliegtuig stond "ERLO", op de romp "Aviateur/Rotterdam" en
"Jac. M. Homburg, schilder decorateur", in de machine lagen veel strooibiljetten aangetroffen
die reclame maakten voor een Berlijnse levertraanfabriek, "OSSIN-STROSCHEIN, wohlschmeckender
Eier-Lebertran".
Op 12 juli kwamen mensen van de Eerste Rotterdamsche Luchtvaart Onderneming bij­ boer Heemskerk
 melden dat ze het toestel op 13 of 14 juli zouden komen ophalen.
Ze konden niet eerder komen want op 10 juli hadden ze "onder Utrecht een ongeval met
een ander vliegtuig gehad
"
.
Zie hieronder.
Op 15 juli was het toestel gerepareerd en om 19.00 uur steeg het vanuit het weiland
weer op.
Bestuurder: P. Grijzenbrug.
 
       Bericht in Het Centrum 13.7.1921. (KB)
      het centrum 13.7.1921
 
05.07.1921  F-#     Farman Goliath       =        Leiden             Terug / Top
Op 6 juli waren er 40(!) vliegtuigen aanwezig op “het vliegkamp van de KLM".
Eén daarvan had op de route Parijs-Amsterdam bij Leiden een propeller verloren.
 
10.07.1921  #       #                    =        Westbroek          Terug / Top
De bestuurder, die voor de Rotterdamsche Luchtvaart Onderneming vloog, was met een
passagier bij­ Alkmaar opgestegen voor het maken van een rondvlucht.
De motor hield er onderweg mee op en bij de daaropvolgende noodlanding kwam het toestel
in een sloot terecht en raakte ernstig beschadigd. 
Bestuurder: Kurt Kirchen.
NB. Voor dit ongeval werd ook wel 8 juli als datum genoemd.
   
16.07.1921  H-NABG  Fokker F.III         1503     Bremen(D)          Terug / Top
Beschadigd bij­ de landing. De schade was zó groot dat het toestel gedemonteerd naar
Nederland werd teruggebracht om te worden gerepareerd.
Deze reparatie kostte Dfl.1783,10, de verzekeringsmaatschappij keerde daarvan Dfl.1383,50 uit.
Bestuurder: G.J. Geysendorffer.
 
16.07.1921  #       Fokker F.VI pantservliegtuig = Veere             Terug / Top
Bij een crash met een nieuw vliegtuig verongelukte de Duitse bestuurder, het toestel
kwam neer bij­ het NS-wachthuis 6..6
De veelgenoemde oorzaak vleugelbreuk is niet correct. De hoofdspant was niet gebroken
en bovendien bleek uit de door Fokker geleverde vleugelberekeningen dat deze aan alle
voorwaarden voldeed.
Een gedegen onderzoek was echter niet meer mogelijk omdat het toestel grotendeels
versplinterd was en de delen die nog wel 'onderzoekbaar' waren óf door het publiek
waren meegenomen, óf in het kanaal waren terechtgekomen óf gewoon onvindbaar waren!
De technici van het RSL én van Fokker concludeerden dat de oorzaak was dat de
vleugelbekleding eraf gescheurd was en dat dit proces in gang was gezet door de
afgebroken propeller.
Bestuurder: Otto Schützenmeister().
 
Terug naar de opsomming "Ernstige ongevallen"
 
In het Gemeentearchief van Vlissingen trof ik deze
foto aan van Schützenmeister en zijn vliegtuig.


Bericht in de NRC 17.7.1921. (KB)

 
Dit vliegtuig was een F.VI, een type dat ontwikkeld werd voor de U.S. Army Air Force.
Het was niet (zoals wel gepubliceerd is) c/n 1700, een D.VII met een C.I onderstel, ontwikkeld uit de uit
Schwerin meegenomen V-37.
Dat toestel stond nog op de inventaris per 31.12.1924 met de opmerking "wordt gesloopt".

 
17.07.1921  #       #                    =        Groenlo            Terug / Top
Bij demonstraties van de NOCIAM kwam een toestel met een boom in aanraking.
Het toestel werd per vrachtwagen afgevoerd naar Winterswijk.
Mogelijk was dit de LVG B.III.
 
19.07.1921  #       #                    =        Ede                Terug / Top
Bij Ede moest een leerling-vlieger met een passagier plotseling dalen.
De machine sloeg om en beide hingen ondersteboven in het vernielde toestel doch
bekwamen geen letsel.
Bestuurder: A.B. Vos, passagier H. Bosch.
Nader onderzoek heeft uitgewezen dat dit ongeval hier niet thuishoort.
Het betrof de ook wel in het sectie : "Dagboek" vermelde Spijker V.2 No. 58.
 
         Nieuwe Tilburgsche Courant 22.7.1921, via K. Kalkman.
         
 
22.07.1921  H-NABT  Fokker F.III         1532     Waalhaven          Terug / Top
Door een windvlaag over de kop geslagen.
De verzekeringsmij keerde ƒ 1619,55 uit.
Bestuurder: R. Gnädig.
   
25.07.1921  O-BAHC  SPAD S.33            3063     Pindorp            Terug / Top
"Hedenmiddag te ongeveer 1 uur deed het vliegtuig O.banc, waarmede de vliegdienst
Amsterdam - Parijs wordt onderhouden, een noodlanding te Pindorp, onder deze gemeente,
achter de boerderij van de heer Raaymakers
.
"

Boven Rotterdam was al geconstateerd dat er water in de cabine drong maar de bestuurder
vloog door tot boven Roosendaal. Daar zette de bestuurder de motor af teneinde een
noodlanding te maken. Toen het toestel de grond raakte "vloog zij om" waardoor het enige
averij­ opliep zodat er van verder vliegen geen sprake meer was.
De inzittenden, w.o. een Russische en een Amsterdamse passagier, kwamen met de schrik
vrij. De poststukken werden vanaf postkantoor Roosendaal verder verzonden, de machine
werd gedemonteerd en afgevoerd.
Pas in september claimde de eigenaar van het land, C.J. van Heijst, een schadevergoeding
van ƒ 25,-.
 
      Bericht in Het Centrum 26.7.1921. (KB)
      het centrum 26.7.1921
   
26.07.1921  H-NABI  Fokker F.III         1505     Hamburg(D)         Terug / Top
Terwijl het toestel geparkeerd stond liep het schade op tengevolge van een storm.
De schade bedroeg ƒ1882,48 waarvan de verzekeringsmaatschappij(*) ƒ 1482,48 voor haar
rekening nam.
 
(*) Deze verzekeringsmaatschappij noemt trouwens als datum 25/7.
 
07.08.1921  #       Fokker Dr.I          =        Apeldoorn          Terug / Top
De parachutist Berend Hamer uit Twello die bij de zondag te Apeldoorn gehouden
vliegdemonstraties uit een vliegtuig sprong is t.g.v. het niet ontplooien van zijn
parachute doodgevallen. Het eerste para-slachtoffer dus in ons land.
Wanneer zal dit roekeloos spelen met een menschenleven worden verboden?
Parachutist: B. Hamer(†).
 
Terug naar de opsomming "Ernstige ongevallen"
 
15.08.1921  #       #                    =        Limburg            Terug / Top
Wegens brandstofgebrek moest een noodlanding worden gemaakt. De plaats werd aangegeven
als 'op het land van Euverum', mogelijk wordt daarmee het gehucht Euverem, nabij Gulpen,
bedoeld. Het bericht is afkomstig uit het Limburgs Dagblad(van 17.8.1921).
Bestuurder: Duchereux.
 
25.08.1921  #       #                    =        Maastricht         Terug / Top
Wegens de invallende duisternis waagde de bestuurder geen landing op het vliegterrein
maar zette zijn toestel aan de grond op een afgemaaid korenveld, een paar honderd
meter van de Bergerstraat.
De volgende ochtend steeg hij daar weer op, maar moest wegens motostoring vlak daarna
weer landen. De storing bleek niet te verhelpen en het vliegtuig werd gedemonteerd en
afgevoerd.
Bestuurder: Duchereux.
 
25.08.1921  F-#     #                    =        Amsterdam          Terug / Top
Een Frans vliegtuig heeft op een terrein aan de Amsteldijk, nabij het Kalfje, een
noodlanding gemaakt. Het kwam halverwege in een sloot terecht.

27.08.1921  #       #                    =        Middelburg         Terug / Top
Een tweedekker van de Amsterdamse maatschappij Nociam, die met twee vrouwelijke
passagiers onderweg was van Goes naar Vlissingen kwam tijdens een noodlanding in
een sloot terecht.
Bestuurder: Leopold Ehrler.
 
02.09.1921  H-NABP  Airco D.H.9B         H.9196   Rotterdam          Terug / Top
Bij een noodlanding wegens motorbrand werd het toestel zó ernstig beschadigd dat
het niet weer werd opgebouwd.
Bestuurder: H. Wende.

12.09.1921  H-NABM   Fokker F.III        1509     Waalhaven          Terug / Top
Omgewaaid. Begin november was de vleugel weer gerepareerd.
 
16.09.1921  H-NABM  Fokker F.III         1509     Bremen(D)          Terug / Top
Als gevolg van de sterke wind sloeg het toestel over de kop.
De schade bedroeg Dfl.682,69.
Bestuurder: R. Gnädig.
 
17.09.1921  H-NABI  Fokker F.III         1505     Bremen(D)          Terug / Top
Mij is niet bekend wat er gebeurd is, de schade bedroeg Dfl. 420,40. En begin november
was het toestel nog in reparatie.
Bestuurder: R. Gnädig.
   
20.09.1921  #        #                   =        IJzendijke         Terug / Top
Tij­dens vliegdemonstraties moest het toestel wegens motorstoring een noodlanding maken.
Het vliegterrein kon niet meer bereikt worden zodat de landing moest worden uitgevoerd
op een stuk omgeploegd land. De wielen zakten weg in de grond en het toestel sloeg over
de kop. Hierbij werd het ernstig beschadigd.
De inzittenden, bestuurder plus twee passagiers, liepen schrammen op.
   
    Foutief gedateerde bericht in de Wieringer Courant  27.9.1921,
                                                                                                       via K. Kalkman.

     
 Arnhemsche Courant 24.9.1921   (KB)
  
Met dit bericht is wat bijzonders aan de hand. De datering van de scans wordt gegeven als 13/9 terwijl uit nader onderzoek,
bleek dat de scanners van de Wieringer Courant zich vergist hadden in de datering van de scans die ze maakten van de krant
van 27 september. Dus de correcte datum moet zijn dinsdag 20 september 1921.
Op basis van de berichtgeving in andere Zeeuwse Kranten heeft het ongeval plaatsgevonden op dinsdag 20 september 1921.

  
22.09.1921  #       LVG B.III            =        Sneek              Terug / Top
Omgewaaid en vernield.
Bestuurder: C. Kriger.
 
24.09.1921  H-NABH  Fokker F.III         1504    Alphen aan den Rijn Terug / Top
"Het vliegtuig van den dienst Rotterdam naar Amsterdam heeft gisterenavond halfzeven
een tusschenlanding gemaakt, omdat de bestuurder, die wegens het onregelmatig werken
van zijn motor het wenschelijk oordeelde. De passagiers, post en goederen zijn
onmiddellijk per auto naar hun bestemming vervoerd.
"
NB. Algemeen Handelsblad meldt als aanleiding een motorstoring terwijl het Leidsch Dagblad
een defect aan de stuurinrichting noemt.

 
     Bericht in Het Vaderland 25.9.1921. (KB)
     het vaderland 25.9.1921
 
01.10.1921  H-NABH  Fokker F.III         1504     Berkenbosch        Terug / Top
Beschadigd bij noodlanding op het strand. De schade bedroeg Dfl. 1000,-, de verzekerings-
maats chappij keerde ƒ 382,42 uit.
Bestuurder: C.P. Olley.
 
      Begin november was de H-NABH (nog?) 'in herstelling'
      Of dat een gevolg was van deze noodlanding weet
      ik niet.               Met dank aan Jos Slottje.

     
 
21.10.1921  O-BAHD  Blériot-SPAD 33      3064     Waalhaven          Terug / Top
Bij landing onderstel gebroken.
 
22.10.1921  #       #                    =        Nieuw Vennep       Terug / Top
Het postvliegtuig maakte een noodlanding op het land van landbouwer d.V.
 
     Haarlem's Dagblad 25.10.1921, via K. Kalkman.
     
 
25.10.1921  H-NABD  Fokker F.II          4058     Charlois           Terug / Top
Onderweg van Brussel naar Waalhaven moest in de buurt van het einddoel, bij Charlois,
wegens motorstoring een noodlanding gemaakt worden.
   
     Bericht in NRC 26.10.1921. (KB)
     nrc 26.10.1921
 
26.10.1921  H-NABL  Fokker F.III         1533     Waalhaven          Terug / Top
Nadat de bestuurder boven Het Kanaal in de mist verdwaald was geweest moest hij een
nachtlanding op Rotterdam uitvoeren. Als gevolg van zijn nachtblindheid en de slechte
verlichting werd het een zeer slechte landing.
Wat er precies misging, is mij niet bekend. Het toestel sloeg over de kop.
De bestuurdersplaats was vrijwel onbeschadigd, en daaruit werd geconcludeerd dat er dus
geen inzittenden gewond werden. Vermoedelijk waren er geen passagiers aan boord.
Van de vleugel waren alleen een paar platen in het midden ingedrukt en die was dus weer
bruikbaar, de motor was onbeschadigd maar "de romp zal waarschijnlijk afgeschreven
moeten worden
". Het schadebedrag werd opgegeven als ƒ8367,50 waarvan de verzekeringsmij
ƒ8068,50 voor haar rekening nam.
Bestuurder: R. Hofstra.
 
Op basis van de beschildering neem ik aan dat de eerste foto deze crash betreft en hoewel de tweede foto
mij bezorgd werd met commentaar "H-NABL na de crash van 21/5" ga ik er vanuit dat het de crash van 26/10
betreft want deze foto is op Waalhaven gemaakt. (Met veel dank aan Ronald Dijkstra)


 
     Uit VOORWAARTS; sociaaldemocratisch dagblad 27.10.1921
                              (Met dank aan Nick Wiegersma)
     
 
NB. Zie ook opmerking(1) onderaan de pagina.

  
00.10.1921  #       Fokker V.43          =        Amsterdam          Terug / Top
Dit was het prototype van de S.I dat na een ongeval bij de landing afgeschreven werd.
 
02.11.1921  #       Fokker               =        Coulsdon(G)        Terug / Top
Wegens het snel slechter wordende weer kon Geysendorffer Londen niet meer bereiken en
probeerde hij een tussenlanding op het vliegveld van Coulsdon te maken.
Dat veld kon hij echter niet meer bereiken en hij zette het toestel een paar mijl ten
zuiden van dit veld aan de grond. Hierbij raakte hij met een vleugeltip een boom.
Bestuurder: G.J. Geysendorffer.
 
23.11.1921  F-#     #                    =        Nijmegen           Terug / Top
Noodlanding op de Waal van Frans watervliegtuig.
 
     Het Vaderland 24.11.1921, via K. Kalkman.
     
 
00.11.1921  H-NABN  Fokker F.III         1510     #                  Terug / Top
De romp van de ABN werd 'nagezien'. Of dit het gevolg van een reparatie was of verband
hield met de voorbereiding van het aanbrengen van de nooduitgang is mij niet duidelijk.
 
28.12.1921  OO-#    #                    =        Steenbergen        Terug / Top
Een Belgisch vliegtuig met drie passagiers moest een noodlanding maken. Het werd ter
plekke gerepareerd. Maar zie ook 31/12!
 
      Haagsche Courant 28.12.1921
     
 
31.12.1921  OO-#    #                    =        Steenbergen        Terug / Top
Tijdens een storm werd het gerepareerde toestel dat op 28/12 een noodlanding had gemaakt,
opgenomen en weer neergeworpen. Een monteur werd daarbij ernstig gewond, hij werd in het
ziekenhuis opgenomen waar hij is overleden.
Hij laat te Brussel een weduwe en zeven kinderen na.
 
Terug naar opsomming "Ernstige ongevallen"  
 
      Bericht in Het Dagblad voor Noord Brabant 2.1.1922.  (KB)
      

 
00.00.1921  H-NAB#  Fokker C.II          =        #                  Terug / Top
Toen de KLM op 4 juli meldde dat de kenmerken H-NABE en H-NABF niet zouden worden
gebruikt voor de Fokker C.II's werd ook medegedeeld dat er inmiddels één verongelukt
was.
   

 
(1)
Voor het ongeval op 26 oktober met de H-NABL wordt ook 10 november als datum opgegeven!
Of is er sprake van twee verschillende ongevallen?
Bewijs van Inschrijving No. 21 zegt Beschadigd 26.10.21 bij nachtlanding in duisternis
op Waalhaven. Ingetrokken bij Gearr. 3 Mei '22".
Maandverslag RSL van oktober 1921 zegt : 26/10 slechte landing van KLM-vliegtuig door
onvoldoende verlichting
gevolgd door de destijds door mij gegeven beschrijving.
Hooftman zegt "10.11.1921 op de rug en afgeschreven."
Een verzekeringsdocument zegt: "10/11 Nachtlanding (vliegt. afgeschreven) bestuurder Hofstra."
En tenslotte zegt Jans in z’n dagboek: "november 1921 Hinchliffe landt defecte H-NABL op Waalhaven."
Dus: roept u maar!
Op deze nogal uitgebreide vraagstelling en oproep werd (ook uitgebreid!)
gereageerd door Ronald Dijkstra:

 
In de logboeken van Hinchliffe staat in de maand november 1921 niets met betrekking tot de H-NABL.
Dat is niet zo verwonderlijk als we de volgende brieven in ogenschouw nemen:
   
1921-11-01 Brief van RSL (Wolff) aan het Departement van Waterstaat.
Hierdoor deel ik U mede, dat het vliegtuig HNABL 26 dezer bij een landing in het donker te Rotterdam zwaar beschadigd is.

Ik stel U voor het luchtwaardigheidsbewys te schorsen en my te machtigen, het onder het gewone voorbehoud opnieuw uit te reiken.
Dit ongeval vestigt de aandacht erop, dat de verlichting te Rotterdam op het oogenblik onvoldoende is. Naar ik vernam, is men bezig deze te verbeteren.
Het te laat in Rotterdam aankomen van dit vliegtuig werd veroorzaakt, doordat het, op weg naar Engeland zijnde, boven het Kanaal in mist verdwaalde en daarna terug vloog.
Teneinde het richting houden der vliegtuigen te verzekeren, heb ik de K.L.M. gewezen op de bezwaren van de tegenwoordige instrumenten en den weg gewezen, verbetering te krygen.
 (NL-HaNA, RSL, 2.16.80, inventaris.nr. 144)
   
1921-11-01 Brief van KLM (13432 - Guilonard) aan RSL.
Hiernevens doe ik U toekomen het bewys van inschryvings en de Luchtwaardigheids verklaring van het vliegtuig H-NABL, hetwelk 26 October by een landing in ‘t duister te Roterdam Waalhaven ernstig beschadigd werd.
NL-HaNA, RSL, 2.16.80, inventaris.nr. 144)
   
1921-11-14 Brief Ministerie van Waterstaat (De Secrataris-Generaal) aan RSL.
Uit het hiernevenstaande afschrift van mijn schrijven van heden, aan de Koninklijke Luchtvaart Maatschappij voor Nederland en Kolonien zal U blijken dat, overeenkomstig Uw voorstel, het bewijs van luchtwaardigheid voor het aan de genoemde maatschappij toebehootende vliegtuig H-NABL door mij is geschorst.
Ik verleen U de machtiging om bedoeld bewijs, na de herstelling van het vliegtuig en de vereischte controle, weder uit te reiken en verzoek U mij van die uitreiking te berichten.
(NL-HaNA, RSL, 2.16.80, inventaris.nr. 144)
   
1921-11-14 Brief Ministerie van Waterstaat (De Secretaris-Generaal) aan KLM.
Ik heb de eer U mede te deelen, dat, op voorstel van den Directeur van den Rijks-Studiedienst voor de Luchtvaart, het ten behoeve van het vliegtuig Uwer maatschappij, ingeschreven onder H-N.A.B.L., uitgereikte voorloopige bewijs van luchtwaardigheid, ten gevolge van de aan dat vliegtuig bij eene landing te Rotterdam op den 26en October j.l. toegebarachte beschadiging, door mij wordt geschorst.
Ik verzoek U het voorloopige bewijs van inschrijving met de daaraan gehechte verklaring van dat vliegtuig bij voornoemden Directeur in te leveren die door mij bij schrijven van heden wordt gemachtigd om, zoodra uit een onderzoek blijkt dat de H-N.A.B.L. na de herstelling weder luchtwaardig is te achten, bedoeld bewijs met de daaraan gehechte gewijzigde verklaring aan Uwe maatschappij terug te zenden, waarna het U zal zijn toegestaan het weder in gebruik te nemen.
(NL-HaNA, RSL, 2.16.80, inventaris.nr. 144)
 
Dan zien we duidelijk dat de datum van 26 oktober naar voren komt als datum waarop Hofstra over de kop ging.
Het maandverslag van RSL wordt duidelijk opgevolg door de brief van 1 november, waarin de schorsing wordt voorgesteld.
De verzekeringsdatum is wellicht te verklaren dat het vliegtuig op 10 november als afgeschreven werd beschouwd.
Maar of er iets anders op 10 november 1921 is gebeurd, dat kan ik je niet vertellen. 
 
Met vriendelijke groeten,
Ronald
 
(2) Volgens RLD-gegevens vonden er dit jaar "geen persoonlijke ongevallen in het
eigenlijke luchtverkeer plaats."

(3) De KLM geeft voor dit jaar de volgende incidenten:

* Zes landingen als gevolg van motorstoring, waarbij twee toestellen moesten worden
  afgeschreven. (H-NABL 20/5, en de H-NABP 2/9).
* Twee vliegtuigen beschadigd als gevolg van slecht terrein.
* Twee vliegtuig op de neus als gevolg van wind.
* Een voorzorgslanding i.v.m. mist.
* Een voorzorgslanding omdat de rompbekleding losliet.
* Een slechte nachtlanding, vliegtuig afgeschreven. (H-NABL 26/10).
 
(4) Voor H-NABI werd ook nog een bedrag van ƒ 21,- uitgekeerd. Mogelijk het WA-deel van de
schade op 17/9.


Bij de samenstelling van “Nederlandse Ongevallen en Incidenten 1921" werden
(o.a.) de volgende bronnen geraadpleegd:

Lennart Andersson; Gerard Casius; Nico Geldhof; Frits Gerdessen; John Greuter;
Harm Jan Hazewinkel; Karel Kalkman; Gerrit J. Koning; Jan Evert Leeuw; Aart van Wijk;
Jan Willem de Wijn;
LUCHTVAARTKENNIS; Algemeen Rijksarchief 2.16.05; Emmer Courant; Rijksluchtvaartdienst;
Nederlandse Vliegtuig Encyclopedie dl.9 (Hooftman); Dagboek E. Jans (via Gerard Casius);
Flight; Emmer Courant; Het Centrum; Het Vaderland; Het Volk; Nieuwe Rotterdamsche Courant;
De ontwikkeling van de TD in 20 jaar, J.H.W. van der Muelen.